سنجش سرانه مطالعه؛ مساله چیست؟

فت فتو _ گروه فرهنگ و ادب: سجاد محمدیان مدیرکل دفتر پژوهش و آموزش نهاد کتابخانه های عمومی کشور در آستانه برپایی سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، یادداشتی را با عنوان «سنجش سرانه مطالعه؛ مسئله چیست؟» نوشته که برای انتشار در اختیار فت فتو قرار گرفته است.

مشروح این یادداشت را در ادامه می‌خوانید:

«تاکنون تلاش‌های زیادی در کشور برای سنجش سرانه مطالعه به انجام رسیده است. فارغ از درستی و اعتبار آن‌ها و اینکه اندازه‌گیری این سنجه وظیفه کیست، دو نکته در تمامی این طرح‌ها مشهود است: نخست آنکه اساساً تعریف مطالعه و مصداق یابی آن کاملاً سلیقه‌ای و بسته به انگیزه و خواست سازمان‌ها و افراد متفاوت بوده است، علت این آشفتگی مشخص نبودن هدف سنجش است، به عبارت دیگر سنجش سرانه مطالعه خود به هدفی آرمانی بدل شده است؛ گویی همه تکلیفی سنگین برای احصاء سرانه مطالعه ایرانیان بر دوش خود احساس می‌کردند بی آنکه دلیلی داشته باشند. دوم اینکه هیچ گاه مشخص نشده چه گزاره سیاستی مبتنی بر این سنجه از پیمایش‌های مذکور استخراج شده و در کجا به کار رفته است. به جز خطابه و گلایه چه برون دادی داشته است. متأسفانه این تلاش‌ها گاهی نیز رنگ و بوی تحقیر ملی به خود گرفته، کم نیست مقاله‌ها و گزارش‌های کمّی و سخنرانی‌هایی که با تمسک به این سنجه به شماتت ایرانیان به عنوان مردمانی کتاب‌نخوان و… پرداخته اند. در ادامه با مرور پیمایش‌های سنجش سرانه مطالعه، توجه شما را به تنوع مجری، تکثّر روش و تناقض در نتایج آن‌ها جلب می‌کنم.

• در سال ۱۳۵۳ اولین پیمایش ملی در این خصوص با عنوان گرایش‌های فرهنگی و نگرش‌های اجتماعی در ایران انجام شد. این طرح توسط مرکز سنجش افکار و تحقیقات اجتماعی سازمان رادیو و تلویزیون با سرپرستی علمی علی اسدی انجام شده است. جمعیت شهری و روستایی بالای ۱۵ سال کشور جامعه این پژوهش بوده و که از این میان ۴۴۲۰ نمونه از ۲۴ منطقه شهری و ۵۲ منطقه روستایی گزینش شده‌اند. بر پایه یافته‌های این پژوهش سرانه مطالعه ایرانیان ۲ دقیقه در روز بوده است؛

• آگاهی‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی در ایران اولین پیمایش ملی پس از انقلاب اسلامی است. این طرح با مدیریت علمی منوچهر محسنی و توسط دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی و معاونت پژوهشی و آموزشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در اواسط دهه ۱۳۷۰ طراحی و اجرا شده است. جمعیت شهری بالای ۱۶ سال در کشور هدف این طرح بود و ۳۵۴۰ نمونه نیز در آن بررسی شدند. این طرح در ۱۵ شهر از ۵ استان تهران، آذربایجان غربی، مازندران، کرمان و فارس انجام شد. متأسفانه دسترسی به یافته‌های این طرح درباره میزان سرانه مطالعه ممکن نبوده است.

• بررسی بهره‌مندی جوانان از کتاب در سال ۱۳۷۵ به سفارش سازمان ملی جوانان و توسط مؤسسه فرهنگی هنری جهان کتاب به انجام رسیده است. بر پایه نتایج این طرح ۷۶ درصد از جوانان، روزانه کمتر از ۳۰ دقیقه مطالعه می‌کنند و در کل جوانان ۱۵ تا ۲۹ ساله پیرامون ۱۵ دقیقه در روز مطالعه می‌کنند.

• پیمایش فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی در بخش شهری و روستایی توسط دفتر طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به انجام رسیده است. ویژگی متمایز این پیمایش استفاده از واحد تحلیل خانوار به‌جای فرد و جمع‌آوری اطلاعات کل اعضای خانوار از طریق فرد مصاحبه‌شونده است. ویرایش‌های گوناگونی از این طرح تاکنون منتشر شده که نخستین آن در سال ۱۳۷۸ بوده است. بر پایه یافته‌های این طرح، سرانه مطالعه ایرانی‌ها ۷ دقیقه در روز است.

• سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در سال ۱۳۸۷ آماری از میزان سرانه مطالعه ایرانیان منتشر کرد که ناظر بر مطالعه کتاب‌های غیردرسی بود. بر پایه یافته‌های این طرح ملی، میزان سرانه مطالعه ایرانیان پیرامون ۲ دقیقه در روز است که با افزودن کتاب‌های درسی برای برخی از افراد در شبانه‌روز به حدود ۶ دقیقه می‌رسد.

• سنجش سرانه مطالعه در کشور برای پنج بار در پنج سال متوالی توسط شورای فرهنگ عمومی کشور با همکاری نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور صورت‌گرفته است. مجری این پژوهش شرکت پارس خبره بوده است. بر پایه یافته‌های این پژوهش‌ها، ایرانیان در سال ۱۳۸۷ پیرامون ۷۰ دقیقه و در سال ۱۳۸۸ پیرامون ۷۶ دقیقه مطالعه داشته‌اند.

• در سال ۱۳۹۰ طرح وضعیت گذران وقت مردم شهری و روستایی کل کشور به سفارش شورای فرهنگ عمومی انجام شده که در آن شرکت پژوهشگران خبره پارس داده‌های مرتبط با فعالیت افراد در سال ۱۳۸۹ را گردآوری کرده است. بر این اساس میزان مطالعه کتاب در ایران ۷.۲ دقیقه است و میزان مطالعه نشریه برابر ۴.۸ دقیقه است. بر این اساس میزان مطالعه آزاد ایرانیان ۱۲ دقیقه است. همچنین میزان مطالعه درسی ایرانیان ۳۵.۱ دقیقه است.

• پیمایش‌های ارزش‌ها و نگرش‌ها ایرانیان با سرپرستی علمی جواد یگانه توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و همکاری مرکز ملی رصد اجتماعی به انجام رسیده است. جمعیت شهری ساکن مرکز استان بالای ۱۵ در سال در کشور جامعه هدف این پژوهش‌ها بوده‌اند. حجم نمونه در موج نخست ۱۶۸۲۴، در موج دوم ۴۵۸۱، و در موج سوم ۱۴۹۰۶ نفر بوده است. بر پایه یافته‌های این پژوهش‌ها در سال ۱۳۹۴ سرانه مطالعه ایرانیان ۳۲ دقیقه بوده است.

• شورای‌عالی انقلاب‌فرهنگی در سال ۱۳۹۶ طرح رصد فرهنگ رفتاری خانواده ایرانی را اجرا کرده است جامعه این طرح افراد ۱۵ ساله و بیشتر در نقاط شهری و روستایی بوده است. نتایج این طرح نشان می‌دهد که حدود ۵۸ درصد افراد ۱۵ ساله و بیشتر باسواد، طی سال قبل از آمارگیری مطالعه کتاب غیردرسی داشته‌اند.

• مرکز آمار ایران طرح آمارگیری از فرهنگ رفتاری خانوار در سال ۱۳۹۶ راه‌اندازی کرد که سنجش میزان سرانه مطالعه بخشی از این طرح کلان بوده است. سرانه مطالعه کتاب غیردرسی افراد ۱۵ ساله و بیشتر، ۷ ساعت و ۴۱ دقیقه در ماه است که از این میزان سرانه ماهانه مطالعه قرآن و ادعیه ۳ ساعت و ۷ دقیقه بوده است.

• موج سوم پیمایش ملی مصرف کالاهای فرهنگی در ایران توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال ۱۳۹۸ به سرپرستی سعید معیدفر اجرا شد. جمعیت آماری این پژوهش، شامل تمامی افراد ١۵ سال به بالای ساکن شهر و روستاهای کشور بوده است. میانگین مطالعه کتاب در جمعیت نمونه ۱.۵ ساعت در هفته و برای کسانی که اهل مطالعه کتاب هستند، ۳.۷ ساعت در هفته است.

آنچه مرور شد فقط طرح‌های ملی بود، افزون بر این پیماش‌ها، شمار طرح‌های استانی و منطقه‌ای سنجش سرانه مطالعه نیز بسیار بیشتر از طرح‌های ملی است، جالب‌تر اینکه در مواردی نیز بدون پیمایش رسمی برخی سازمان‌ها و شخصیت‌های حقوقی اقدام به ارائه آمار کرده‌اند. حال سوال اینجاست که سنجش صرف مقدار سرانة مطالعه چه سودی دارد؟ به خصوص اگر این سنجش بدون در نظر گرفتن نقش عوامل زمینه‌ای مانند تولید کتاب، زبان، دسترسی، سواد، رفاه و… انجام شود.»