بازماندگانی در شهر

به گزارش فت فتو، دو سال پیش (در آبان‌ماه ۹۸)، وقتی هنوز کتابفروشی‌های دیگری تعطیل نشده بودند، وقتی هنوز تنها کتابفروشی پاوه کرکره‌اش را برای همیشه پایین نکشیده بود، در نشست خبری اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران که به مناسبت «هفته کتاب» برگزار شد، یادآور آژیر خطری که مدت‌هاست صدای آن شنیده نمی‌شود شدیم و از هومان حسن‌پور، رییس این اتحادیه درخصوص موضع این صنف برای پیشگیری از این تعطیلی‌ها پرسیدیم و او با بیان این‌که «بعد انقلاب از نشر حمایت شده است، اما از کتاب‌فروشی‌ها نه. هر جا که بنا بر حمایت از کتاب‌فروشی‌ها بوده، خودمان رقیب آن‌ها شده‌ایم و با هزینه دولتی، کتاب‌فروشی‌هایی تاسیس شده که کتاب‌فروش بدون حمایت نمی‌تواند با آن‌ها رقابت کند»، گفت: «کتاب‌فروش تمام سال را صبر می‌کند تا به دوران اوج فروش کتاب که در مقاطع زمانی خاصی است برسد اما همان زمان ۱۰ متر آن طرف‌تر نمایشگاه می‌زنیم». 

حسن‌پور در عین حال معتقد بود که «ارتباط فرهنگی بین کتاب‌فروش و مخاطب از بین نرفته است» و می‌گفت که «کتاب‌فروشی‌های بزرگی که ایجاد می‌شوند، بیشتر به مرکز تفریحی تبدیل شده‌اند و این از همان جا ناشی می‌شود که ما می‌گوییم کتاب برای تفریح است و همین می‌شود که جایش در سبد کالای خانواده‌ها عقب و عقب‌تر می‌رود».

حالا حدود دو سال از آن روز گذشته است؛ کتابفروشی‌های بزرگ جای کتابفروشی‌های کوچک و بعضا بسیار قدیمی را در شهر گرفته‌اند، فست‌فودی‌ها و کافه‌ها به جای کتابفروشی‌هایی که روزی پاتوق فرهنگی عده‌ای بودند، کرکره‌های‌شان را بالا داده‌اند، حتی در کتابفروشی‌هایی که هنوز به تعطیلی کشیده نشده‌اند هم جای کتاب هر روز در قفسه‌ها کوچک‌تر می‌شود تا مجسمه‌ها، لوازم تحریر و لوازم تزئینی‌ که فروش بهتری از کتاب دارند جای خود را بیش از پیش در این مکان باز کنند. حالا حتی در نشستی هم که با حضور رئیس اتحادیه ناشران، اعضای شورای شهر و شهردار یکی از مناطق برگزار می‌شود دیگر پاسخی به پرسش درباره تعطیلی کتابفروشی‌ها داده نمی‌شود و حتی «هفته کتاب» هم به دیدارهای تشریفاتی و گذر از کتابفروشی‌ها ختم می‌شود.

با این حال اما با داده‌های موجود در بانک اطلاعاتی خانه کتاب و ادبیات ایران به سراغ بررسی آماری می‌رویم که به نظر می‌رسد کم‌تر به آن نگاه شده است.

کدام استان‌ها بیشترین و کم‌ترین کتابفروشی را دارند؟

نمودار (۱) حاصل از کتابفروشی‌های موجود برای هر استان نشان می‌دهد که تهران، خراسان رضوی، قم، اصفهان، آذربایجان شرقی، کردستان، فارس و … به ترتیب دارای بیشترین و کهگیلویه و بویراحمد، هرمزگان، ایلام، چهارمحال و بختیاری، قزوین، لرستان، سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی و … نیز به ترتیب دارای کم‌ترین کتاب‌فروشی‌ها هستند.

اما این توزیع به چه صورت رخ داده است؟ آیا می‌توان گفت تهران که با تعداد ۲۸۴ کتابفروشی در رتبه نخست قرار دارد، دارای بیشترین کتابفروشی برای مردم این استان است؟ 

این پرسش‌ها فرصتی شد تا در ادامه این بررسی به پراکندگی جمعیت در استان‌های کشور نگاهی کنیم. بر این اساس، تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس، خوزستان، آذربایجان شرقی، مازندران، کرمان، سیستان و بلوچستان، البرز و… به ترتیب با ارقامی بیش از دو میلیون نفر، پرجمعیت‌ترین استان‌های کشور هستند. 

قیاسی میان استان‌هایی که بیشترین کتابفروشی را دارند با پرجمعیت‌ترین استان‌ها نشان می‌دهد، توزیع کتابفروشی‌ها در کشور چندان هم تابع جمعیت نیست اما با این حال استان‌های پرجمیعتی مثل تهران، خراسان رضوی، اصفهان و… به قدر کافی (منظور به میزان جمعیت استان) کتابفروشی دارند. 

سهمی که چندان بزرگ نیست

با این حال اما معیار دیگری در این میان می‌توان یافت که معادله بالا را بیش از پیش به هم می‌زند. 

شاید تعدد ناشران و کتابفروشی‌ها در خیابان‌های تهران حتی امکان تصور این را که استان تهران به نسبت استان‌های دیگر به قدر کافی کتابفروشی ندارد، دشوار کند اما مقدار نسبت تعداد کتابفروشی‌ها در هر استان به میزان جمعیت آن استان نشان می‌دهد که بر خلاف نمودار ۱، قم، کردستان، یزد، خراسان جنوبی، اصفهان، سمنان، آذربایجان شرقی و … از استان‌هایی هستند که به نسبت جمعیت‌شان بیشترین میزان کتابفروشی‌ را دارند. این البته در حالی است که استان‌هایی مثل مرکزی، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان و… همچنان از فقر کتابفروشی رنج می‌برند. 

هر چند تا همین جای کار هم تا حدی پیداست که توزیع کتابفروشی‌ها در استان‌ها چندان تابع شرایط طبیعی، همچون: جمعیت، وسعت جغرافیایی و … نیست. 

اما شاید اشاره به این نیز ضروری باشد که کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، فارس، خراسان رضوی، اصفهان و … به ترتیب بیشترین مساحت کشور و البرز، قم، تهران، گیلان و … به ترتیب کم‌ترین مساحت از کشور را به خود اختصاص داده‌اند. 

البته تعداد کتابفروشی‌های برخی شهرها نه تنها به قدر کافی نیست، بلکه به مروز از آن‌ها کاسته می‌شود که این روزها کتابخوانی عده‌ قابل توجهی به فضای مجازی کشیده شده است؛ گروه‌هایی که در آن‌ها پی‌دی‌اف کتاب‌ها به اشتراک گذاشته می‌شود، سایت‌هایی برای دانلود رایگان کتاب و حتی کیوسک‌های دانلود کتاب در سطح شهر در حال پر کردن جای کتابفروشی‌ها هستند. 

تنها کتابفروشی شهر پاوه وقتی در انتهای خط ایستاده بود، نوشت: «لطفا هیچ‌کس ناراحت از این نباشد که گویی بر جسدی هجوم می‌برد. هر چه بیشتر بخرید به من و به کتابفروشی لطف بیشتری کرده‌اید. غل و زنجیر از پای من خواهید گشود. کتاب‌های کتابفروشی نیز جز تکه‌های کاغذ نیستند، تنها زمانی جان می‌گیرند که در اندیشه شما هضم شوند و با شما یکی شوند و سرود زندگی بخوانند.»

با این‌حال آن‌چه این روزها برای مردم جای کتاب‌های کاغذی و کتابفروشی‌ها را گرفته است نیز در اندیشه مردم هضم خواهد شد و سرود زندگی خواهد خواند؟

پ.ن: این گزارش در حالی در دست قرار گرفته است که بخش «کتابفروشی» بانک اطلاعاتی خانه کتاب و ادبیات ایران (به نشانی https://db.ketab.ir/SearchBookShop.aspx) که تنها منبع برای به دست آوردن داده‌هایی درمورد جمعیت کتابفروشی‌ها است، پس از جمع‌آوری داده‌های نمودارهای ترسیم‌شده از دسترس خارج شده است. 

همچنین داده‌های مربوط به جمعیت استان‌ها براساس آخرین داده‌های رسمی مرکز آمار ایران از سرشماری سال ۹۵ است و علی‌رغم کاهش جمعیت در طول دوران شیوع ویروس کرونا هنوز به طور رسمی توسط این مرکز داده‌های تازه‌تری منتشر نشده است. 

انتهای پیام