گنبد مشتاقیه کرمان

گنبد مشتاقیه کرمان که به سه گنبد نیز شهرت دارد، از آثار دوران قاجار در کرمان می باشد. این گنبد متعلق به فردی به نام مشتاق بوده که در سال ۱۲۰۶ ه.ق به جرم آن که قرآن را با نوای سه تار می خواند، سنگسار شد . جسد او را در کنار آرامگاه میرزا حسین خان جد اعلای سادات معروف به میر حسینی کرمانی دفن کردند. آثار تزئینی مشتاقیه شامل کاشی کاری، نقاشی، گچبری و مقرنس است. در این گنبد سه مقبره دیگر هم وجود دارد که متعلق به علیشاه، شیخ اسماعیل و کوثر علیشاه است.

آرامگاه مشتاقیه

آرامگاه مشتاقیه در ابتدا به‌منظور تدفین میرزا حسین خان راینی، حاکم کرمان در اواخر دوره‌ زندیه و جد اعلای سادات معروف به میرحسینی راینی ساخته شد. نام‌گذاری این آرامگاه به مشتاقیه به‌علت دفن مشتاق علی‌شاه در این مکان است. می‌گویند که مشتاق علی‌شاه قرآن را با نوای سه تار می‌خوانده . جلال آل احمد در سفرنامه‌اش پس از حضور در مقبره مشتاقیه نوشته است:

اگر سیم چهارم سه تار را سیم مشتاق می‌گویند، به ابتکار این باباست که اینجا خفته است.

به هر حال، ظاهرا بعد از سال‌ها مهجوری این بنای تاریخی و مشهور در کرمان و بی توجهی به آن، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان تصمیم به مرمت این بنا می‌گیرد. ساخت آرامگاه و گنبد اصلی آن به اواخر دوره صوفیه و اوایل دوره قاجاریه باز می‌گردد . در دوره‌های بسیاری نیز مورد مرمت قرار گرفته است. آرامگاه مشتاقیه علاوه بر این، مسجد و رواق نیز دارد. همچنین دو اتاق در این آرامگاه ساخته شده که محل دفن بسیاری از بزرگان است.

تزیینات بنا

آثار تزیینی مجموعه‌ مشتاقیه که در قرن اخیر ساخته شده‌اند، شامل کاشی‌کاری، نقاشی، گچ‌بری، کاربندی و مقرنس می‌شوند. گرچه کاشی‌کاری‌های گنبدها، اصلی نیست و حدود ۲۷ سال پیش انجام شده است. زیرا عبور دو رشته قنات از زیر این بنا، در دوره‌های مختلف موجب نشست زمین و آسیب به ساختمان آن شده بود. مقبره‌ شمالی (مقبره‌ مشتاق علی‌شاه) مزین به تزیینات داخلی و منبری ارزنده از زمان قاجار است. ضمن اینکه حیاطی با حوض زیبا و درختانی پرشمار دارد که فضای خاصی در آن به وجود آورده‌اند. آرامگاه مذکور در سال ۱۳۴۵ در میان آثار ملی ایران به ثبت رسید و در زمره جاهای دیدنی استان کرمان قرار دارد.

از جاذبه‌های دیدنی دیگر شهر که فاصله نزدیکی با آرامگاه دارند. می‌توان به بوستان قلعه دختر (حدود ۷۰۰ متر) و آتشکده زرتشتیان کرمان (۸۰۰ متر) اشاره کرد. ضمن اینکه بازار تاریخی کرمان در غرب آرامگاه مشتاقیه و در دو کیلومتری آن قرار دارد. مسجد و حمام گنجعلی‌خان نیز با فاصله‌ تقریبی ۱٫۵ کیلومتر نسبت به این آرامگاه واقع شده‌اند.

مشتاق علی‌شاه که بود؟

میرزا محمد تربتی معروف به مشتاق علی‌شاه، از صوفیان نامی قرن سیزدهم هجری قمری بود که در اصفهان به دنیا آمد. او در دوران کودکی به‌واسطه‌ فوت پدر، زندگی سختی را تجربه کرد. برادرانش او را مجبور به شرکت در مکتب‌خانه‌ اصفهان کردند. ولی میرزا محمد علاقه‌ای به این شکل از تحصیلات نداشت و دیری نپایید که ترک تحصیل کرد. مدتی نیز با اصرار برادرانش در کارگاه بافندگی مشغول به کار شد. اما به‌دلیل نداشتن علاقه، این کار را نیز رها کرد. میرزا محمد این بار بنا بر میل خود به‌سمت کشتی پهلوانی رفت و در زورخانه‌ محیط صادقی ثانی اصفهان به ورزش پهلوانی پرداخت. در این مورد تا حد قابل‌قبولی پیش رفت؛ گرچه علاقه‌ او در زمینه‌ای دیگر بود.

وی با توجه به صدای خوبی که داشت، از نوجوانی در مراسم عزاداری سیدالشهدا (ع) نوحه‌خوانی می‌کرد. به‌شدت به موسیقی ایرانی و شناخت دستگاه‌های آن علاقه‌مند شده بود. به این ترتیب، نزد استاد درویش تقی رفت و به کسب مهارت در زمینه‌ موسیقی مشغول شد. علاقه‌ میرزا محمد به موسیقی، موفقیت چشمگیر او در این زمینه را در پی داشت. تا آنجا که از برجسته‌ترین نوازندگان سه ‌تار در زمان خود شد. کسانی که با موسیقی سنتی و سازهایش مختصر آشنایی داشته باشند. می‌دانند که سیم چهارم سه‌ تار که اکنون به سیم مشتاق مشهور است. از ابتکارات میرزا محمد تربتی محسوب می‌شود. با این وجود، شهرت موسیقیایی میرزا محمد اتفاق ویژه‌ زندگی او نبود و باید ماجراهای دیگری در زندگی او رخ می‌داد تا به مشتاق علی‌شاه تبدیل شود.

آشنایی با تصوف

میرزا محمد در جوانی با تصوف آشنا شد و در این آشنایی با صوفیان بزرگی برخورد کرد که مسیر زندگی وی را تغییر دادند. یکی از این صوفیان، بزرگ دراویش نعمت‌اللهی آن زمان یعنی سید معصوم علی‌شاه بود که بر میرزا محمد تاثیر زیادی داشت؛ تا جایی که مریدش شد و مراحل رشد و کمال صوفیانه‌ خود را نزد ایشان طی کرد. لقب مشتاق علی‌شاه نیز توسط سید معصوم علی‌شاه برای او انتخاب شد.

مشتاق به‌دلیل ارادت فراوانش به شاه نعمت‌الله ولی، موسس سلسله‌ نعمت‌اللهی در تصوف و قطب دراویش نعمت‌اللهی، به کرمان رفت. جایی که مقبره او وجود داشت و مابقی عمر خود را در این شهر ماند. مشتاق در مدت اقامتش در کرمان بر افراد زیادی تاثیر گذاشت. به‌نحوی که هرچه از حضور مشتاق در کرمان می‌گذشت. بر خیل طرفداران و مریدان او افزوده می‌شد. رونق محفل مشتاق در کرمان تا حدی پیش رفت که میرزا محمدتقی کرمانی، از روحانیون برجسته‌ کرمان در آن زمان (معروف به مظفر علی‌شاه) نیز مرید مشتاق شد. در محافل او حضور پیدا می‌کرد.

مخالفان تصوف

مخالفان تصوف که رونق کار مشتاق در کرمان را به ضرر خود می‌دیدند، علیه او توطئه و شایعه کردند که مشتاق قرآن را با نوای سه‌ تار تلاوت کرده و به مقدسات بی‌احترامی می‌کند. سرانجام در روز جمعه مورخ ۲۶ ماه رمضان سال ۱۲۰۶ هجری قمری (۱۱۷۱ هجری شمسی) و هنگام حضور مشتاق در مسجد برای ادای فرایض، ملاعبدالله مجتهد کرمانی تحت‌تاثیر همین شایعات دستور سنگسار مشتاق را اعلام کرد. مردم او را هنگام خروج از مسجد در چاله‌ای افکنده و سنگسار کردند.

در جریان این سنگسار، علاوه بر مشتاق، یکی از مریدانش به نام درویش جعفر هم به قتل رسید .که برای جلوگیری از اصابت سنگ‌ها به مشتاق، خود را در مقابل وی قرار داده بود. محمدعلی خان راینی که از مریدان مشتاق بود، پیکر مشتاق و درویش جعفر را در کنار مقبره‌ پدرش (محل فعلی آرامگاه) دفن کرد.

سایر مقبره های آرامگاه مشتاقیه

در آرامگاه مشتاقیه سه گنبد وجود دارد که در واقع هرکدام از این گنبدها مربوط به یک مقبره است. دو گنبد با تزیین کاشی‌کاری که یکی متعلق به مقبره‌ مشتاق علی‌شاه و دیگری به کوثر علی‌شاه همدانی است. گنبد آجری در این آرامگاه نیز به شیخ اسماعیل هراتی تعلق دارد. البته کاشی‌کاری‌های دو گنبد مذکور از ابتدای ساخت آرامگاه وجود نداشته‌ و در دوره‌های بعد نصب شده‌‌اند. ولی گنبد آجری از ابتدای ساخت در زمان قاجاریه به همین شکل بوده است.

کوثر علی‌شاه همدانی

حاج ملا محمدرضا همدانی، معروف به کوثر علی‌شاه، از صوفیان قرن سیزدهم هجری به حساب می‌آمد که فرزند حاج محمد امین از نوادگان شیخ اشراق، شهاب‌الدین سهروردی بود. وی تحت‌تاثیر عرفای بزرگی چون حسین علی‌شاه اصفهانی قرار گرفت و به تصوف روی آورد. همچنین با مجذوب علی‌شاه همدانی، صوفی شاعر معاشرت داشت و با ایشان به زیارت مکه نیز رفت.

کوثر علی‌شاه بعد از اینکه خانه‌اش در همدان به تحریک مخالفان ویران و اموالش غارت شد. به تبریز نزد عباس میرزا نائب‌السلطنه رفت و مورد عزت و احترام ایشان قرار گرفت. او همراه عباس میرزا به کرمان آمد.

در زمان کوثر علی‌شاه، هانری پادری، مبلغ معروف مسیحیان به ایران آمد و به تبلیغ دین مسیحیت اقدام کرد. کوثر علی‌شاه در حمایت از نبی مکرم اسلام (ص) و در رد ادعای پادری، رساله‌ای به نام ارشادالمضلین فی نبوه خاتم‌النبیین نوشت.

از این عارف صوفی آثار متعددی بر جای مانده است که در میان آن‌ها آثار ادبی‌ بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. از آن جمله می‌توان به تفسیر قرآن کریم به نظم معروف به دارالتنظیم فارسی اشاره کرد. همچنین اشعار بسیاری از وی در قالب‌ غزل و مثنوی موجود است. کوثر علی‌شاه در سال ۱۲۴۷ هجری قمری (۱۲۱۰ هجری شمسی) در کرمان درگذشت و در کنار مشتاق علی‌شاه دفن شد.

شیخ اسماعیل هراتی

در میان سه گنبد آرامگاه مشتاقیه، تنها یک گنبد کاشی‌کاری ندارد که علت این موضوع به عقیده‌ معماران قدیم این است که گنبد مذکور، کاشی را به خود نمی‌گرفت. این گنبد آجری متعلق به شیخ اسماعیل هراتی است.شیخ اسماعیل، فقیری درویش و پیرمردی روحانی بود که در کنار مقبره‌ مشتاق علی‌شاه زندگی می‌کرد. وی به عبادت زیاد معروف بود و از کسی کمکی قبول نمی‌کرد. شیخ اسماعیل اموال بسیار مختصری داشت؛ پیراهنی بلند و پشمی مخصوص زمستان، پیراهنی کرباسی مخصوص تابستان و یک پوست آهو که فرش و همچنین رختخواب او بود. معاش شیخ اسماعیل از طریق خشت‌زنی یا لگدکردن خمیر گل کوزه‌گران تامین می‌شد.

شیخ اسماعیل

محمد اسماعیل خان وکیل‌الملک، حاکم منطقه‌ کرمان و بلوچستان در زمان قاجار، با دیدن کراماتی از شیخ اسماعیل ارادت خاصی به او پیدا کرد. در واقع، طبق دستور او هر سال در فصل زمستان بین فقرا و بی‌خانمان‌های کرمان، غذا و لباس پخش می‌شد. وقتی فرستاده‌ او، غذا و لباس را برای شیخ اسماعیل آورد، شیخ آن را رد کرد و سپس دست خود را زیر زیراندازش برد، دسته‌گلی بیرون آورد و به فرستاده داد و گفت:از قول من از وکیل‌الملک تشکر کن و بگو خدا خیرش دهد که به فکر فقرا است، ما که رفتیم.

وقتی فرستاده نزد وکیل‌الملک بازگشت و گفته‌های شیخ اسماعیل را نقل کرد و دسته‌ گل را به او داد. وکیل‌الملک با دیدن آن دسته‌ گل که گل‌هایش حتی در فصل بهار نیز در کرمان وجود نداشتند چه برسد به زمستان، پی به مقام معنوی شیخ اسماعیل برد؛ ولی هنگامی که برای دیدار شیخ به مشتاقیه رفت، با پیکر بی‌جان او مواجه شد. این قضیه باعث ارادت وکیل‌الملک به شیخ اسماعیل و ساخت بقعه برای او شد.

در میان بقعه‌های آرامگاه مشتاقیه، بقعه‌ شیخ اسماعیل با توجه به حالت معنوی خاصی که دارد، بیش از بقیه نزد مردم گرامی داشته می‌شود تا آنجا که مردم برای طلب حاجت بر مزار شیخ اسماعیل شمع روشن می‌کنند.

بزرگان صوفی در آرامگاه مشتاقیه

در کنار سه بقعه‌ معروف در آرامگاه مشتاقیه، دو اتاق دیگر نیز به‌منظور تدفین پیروان و هم‌مسلکان مشتاق علی‌شاه ساخته شد که بسیاری از صوفیان معروف و صاحب منزلت را در این مکان دفن کرده‌اند.

میرزا محمدحسین رونق کرمانی مشهور به رونق علی‌شاه، شاعر و عارف صوفی مسلک هم‌دوره مشتاق و از نوادگان خواجه نصیرالدین طوسی بود که جزو افراد مدفون در این آرامگاه محسوب می‌شود. از آثار معروف او می‌توان دیوان اشعارش به نام مرآت المحققین را نام برد.

مرمت‌های آرامگاه مشتاقیه

تقریبا از اوایل انقلاب هیچ عملیات مرمتی روی آرامگاه انجام نشده بود تا اینکه با تامین ۲۵ میلیون تومان، پروژه احیای این مجموعه در سال ۱۳۹۱ هجری شمسی شروع شد. این پروژه شامل مرمت و بازسازی مقرنس‌های شمالی و جنوبی، استحکام و پیوند سر در ضلع شمالی و ضلع جنوبی و ورودی اصلی بنا، مرمت تزیینات گچی و کاشی‌کاری گنبد بود. همچنین قنات‌های موجود پر شد تا از نشست دوباره ساختمان جلوگیری شود. در طول سال‌های بعد نیز کم‌وبیش مرمت‌های مختصری در آرامگاه مشتاقیه انجام شده است.

نحوه دسترسی

این آرامگاه در حاشیه میدان مشتاق یا میدان شهدا قرار دارد و می‌توانید از ساعت هشت تا ۱۷ از آن بازدید کنید.از میدان مشتاقیه کرمان که وارد خیابان ۱۷ شهریور شوید، روبه‌روی بازار سبزی فروشی‌های کرمان، مقبره مشتاقیه قرار دارد که به‌نوعی شناسنامه میدان بزرگ شهر محسوب می‌شود.این میدان نقطه اشتراک خیابان‌های بسیاری در کرمان است و دسترسی خوبی به بیشتر نقاط شهر دارد. خیابان‌های مشتاقیه، شهدا، میرزا رضا کرمانی، شهید اخلاقی و… خیابان‌هایی هستند که به میدان مشتاق می‌رسند. آرامگاه مشتاقیه در حاشیه جنوب شرقی میدان مشتاقیه واقع شده است.

آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، میدان شهدا (میدان مشتاق)