نقاره‌زنی، نوای دلنشین حرم امام رضا (ع)

به گزارش خبرنگار فرهنگی نذیر کرمان، نقاره‌خانه یکی از دوست‌داشتنی‌ترین مکان‌هایی است که دیدن و شنیدن نوایی که از آن در صحن رضوی به گوش می‌رسد، برای هر زائری شیرین و دلچسب است، تا جایی که بسیاری از زائران زمان رفتنشان به زیارت امام رضا (ع) را با زمان نقاره‌نوازی هماهنگ می‌کنند. اما ما چقدر اطلاعات در رابطه با ساز‌های مورد استفاده در نقاره‌خانه داریم؟ تاریخچه این سنت به چه زمانی برمی‌گردد و چطور نقاره و کرنا، به یکی از نماد‌های اصلی مشهد مقدس تبدیل شدند؟ در این گزارش سعی داریم به این سوالات ساده، اما مهم پاسخ دهیم.

** شیپور‌های بزرگ نقاره نیست!

شاید شما نیز مثل خیلی از ما (تا پیش از انجام تحقیق برای نوشتن این گزارش) تصور می‌کردید نقاره همان شیپور‌های بزرگی است که در آن می‌دمند و صدای آن روزی چند بار در صحن و سرای رضوی پخش می‌شود. اما در واقع اینطور نیست، نقاره نام طبل‌هایی است که در آنجا با دو چوب روی آن می‌کوبند و نام «نقاره‌خانه» از همین طبل‌های خاص گرفته شده است. در حقیقت نقاره نوعی طبل است که در دسته ساز‌های کوبه‌ای قرار می‌گیرد. بدنه این ساز از جنس سفال یا مس است که روی آن پوست گاو یا گوسفند می‌کشند و نوازندگانش با دو ترکه کوتاه، اما محکم، شروع به نواختن می‌کنند.

نام آن شیپور‌های بزرگی که در دست چند نفر از نوازندگان نقاره‌خانه قرار دارد و معمولا ریتم‌های ثابت شعارگونه‌ای را می‌نوازند نیز «کَرنا» است. کرنا یکی از قدیمی‌ترین ساز‌های بادی ایرانی است که در بقایای کشف شده از امپراطوری هخامنشی نیز چند نمونه از این ساز به دست آمده است. کرنا در اصل سازی برای زمان جنگ بوده است، به نوعی شیپور جنگی که در گذشته کارگرد فراوانی داشته، اما به مرور زمان و با تغییر فضا‌های جنگی بین ملت‌ها، کرنا نیز از میدان جنگ خارج شده و در دست هنرمندان ساز‌های بادی قرار گرفته است.

** تاریخچه نقاره‌زنی در حرم رضوی

اینکه نقاره‌زنی برای نخستین بار چه زمانی در مشهد مقدس مورد استفاده قرار گرفت و پیشنهاد چه کسی بود که برای مراسم مختلف و اعمال مذهبی روزانه و ملی (نماز‌های یومیه، اعیاد مذهبی، عید نوروز و…) از ترکیب این دو ساز استفاده کنند، دقیقا مشخص نیست. باتوجه به اینکه در بسیاری از نسخ خطی، کتب تاریخی و سفرنامه‌های گوناگون به وجود نقاره‌خانه در جوار حرم امام رضا اشاره شده، پس تنها چیزی که می‌توان گفت این است که چندین قرن است که این دو ساز، تبدیل به نماد‌های صوتی مشهد شده‌اند.

به عنوان نمونه فضل بن روزبهان خنجى در کتاب «مهمان‌نامه بخارا» که اثری تاریخی در رابطه با دوران پادشاهی محمدخان شیبانى سلطان ماوراءالنهر است، با اشاره به زمانی که محمدخان مشهد مقدس و ناحیه طوس را تصرف کرده بود، مى‌نویسد: سلطان تصمیم گرفت به زیارت حضرت رضا علیه السلام برود، از این رو، با اعیان لشکر خود و قاضیان و محتشمان عازم مشهد گردید. من با گروهى قبلاً به مشهد رفتیم و در آن جا مراسم استقبال را فراهم کردیم.

بر فوق بارگاه حضرت، محلّى که نقاره نوبت حضرت امام مى‌زنند، جماعت نقاره‌چیان اردوى همایون و نفیرچیان ایستاده، مترصّد آن که، چون موکب همایون برسد نقاره بکوبند و نفیر نوازند. آن حضرت امر فرمودند که دم نزنند و نفیرنوازى را به فقیرنوازى بدل فرمودند و، چون به درگاه بارگاه رسیدند، فرود آمده به پیشگاه برآمدند و از آن جا به روضه مقدس قدم گشاده بقیه درآمدند و آداب زیارت تقدیم نمودند و اندکى نشسته از قبه بیرون فرمودند.

این بخش کوتاه از یک اثر تاریخی شناخته شده، نشان می‌دهد که کوبیدن نقاره و نواختن شیپور (کرنا یا نفیر) از عادات هرروزه مشهد مقدس بوده و همین مسئله حداقل وجود نقاره‌خانه در حریم رضوی را حداقل در قرن ۹ یا ۱۰ هجری اثبات می‌کند. نکته جالب توجه در رابطه با این نقاره‌نوازی که در اثری تاریخی به آن اشاره شده این است که در گذشته نیز نوازندگان این ساز‌ها در بلندی می‌ایستادند و ساز می‌نواختند، و این رسمی است که هنوز هم برای نقاره‌چیان و کرنا نوازان مشهدی پابرجاست.

** نقاره‌خانه، نمادی دوست‌داشتنی مشهد

نکته جالب توجه در رابطه با نقاره‌خانه حرم رضوی این است که نوای این سازها، در ایام محرم و صفر به گوش نمی‌رسد و نقاره‌زنی در این دو ماه که حال و هوای زائران دلگیرتر از ایام دیگر سال است، تعطیل می‌شود. این رسم هر ساله نقاره‌زن‌ها و کرنانواز‌های مشهدی است که در این دو ماه ساز‌های خود را به گوشه‌ای می‌گذارند و دقیقا روز بعد از اتمام ماه صفر، دوباره کار هرروزه‌شان را از سر می‌گیرند.

از هر یک از میلیون‌ها ایرانی که در طول عمر خود حتی یک بار هم به مشهد مقدس سفر کرده‌اند، درباره بخش‌های شیرین و دلچسب حرم امام رضا (ع) سوال کنید، بدون شک بخش قابل توجهی از پاسخ‌ها به تماشای نواختن و شنیدن صدای نقاره‌خانه اشاره می‌شود. موسیقی جزئی جدایی ناپذیر از زندگی ایرانیان است و نوای دلنشین کرنا و نقاره، حالا دیگر به یکی از خاطرات مشترک و جذاب ایرانیان تبدیل شده است.