سیر تحول سرفصل‌‌های علمی سیاست‌های کلی برنامه‌های توسعه/ سیاست «علم‌وفناوری» ما را به کجا می‌رساند؟

گروه دانش و فناوری فت فتو، لاله قلی‌پور– سیاست‌های کلی در تمام نظام‌های سیاسی دنیا وجود دارد و هیچ کشوری را در جهان نمی‌توان بدون جهت‌گیری‌ها و سیاست‌های کلی در امور مختلف تصور کرد. این سیاست‌ها، نقشه راه را برای مواجهه با امور حال و آینده هر نظام ترسیم می‌کند و تحلیل «وضع موجود» کشور و نشان دادن «مسیری» است که از طریق آن باید از وضع موجود به وضع مطلوب رسید.

اصطلاح سیاست‌های کلی نظام توسط حضرت امام خمینی (ره) وارد ادبیات حقوقی-سیاسی کشور شد؛ ایشان در عمل، فرمان‌هایی را برای روشن کردن خط‌مشی حرکت نظام ابلاغ فرمودند. سیاست‌های کلی نظام که به‌موجب بند (۱) اصل ۱۱۰ قانون اساسی، تعیین آن بر عهده رهبر معظم انقلاب گذاشته‌شده است، به‌عنوان یکی از هنجار‌های لازم‌الاجرا در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران شناخته می‌شود.

ازنظر مقام معظم رهبری، مهم‌ترین اهداف سیاست‌های کلی، انضباط کشور و تضمین ثبات سیاست‌ها است و مبنای سیاست‌ها، قانون اساسی، مجاری دین و همان چیز‌هایی است که از قانون اساسی استفاده می‌شود.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در روز ۲۰ شهریورماه ۱۴۰۱ سیاست‌های کلی برنامه هفتم را ابلاغ کردند. در سرفصل «علمی، فناوری و آموزشی» این سیاست‌ها، در بند ۲۰ به افزایش شتاب پیشرفت و نوآوری علمی و فناوری و تجاری‌سازی آن‌ها و نیز روزآمدسازی و ارتقاء نظام آموزشی و پژوهشی کشور، تأکید کردند.

با توجه به اهمیت نظام آموزش عالی، تحقیقات و فناوری در توسعه کشور در ادامه به بررسی سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری در «علم و فناوری و آموزشی» از برنامه‌های دوم تا هفتم توسعه می‌پردازیم.

توجه به توسعه سهم بخش‌های اجتماعی در آموزش عالی در برنامه دوم

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ ۱۸ مهرماه ۱۳۷۲ در نامه‌ای به علی اکبرهاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهور وقت، سیاست‌های کلی برنامه پنج‌ساله دوم توسعه را ابلاغ کردند. رهبر معظم انقلاب اسلامی در بند ۵ متن سیاست ابلاغی در رابطه با سیاست علمی می‌فرمایند: «اهتمام لازم به بخش‌های اجتماعی و توسعهٔ سهم آن در برنامه از قبیل؛ آموزش همگانی و آموزش عالی و تحقیقات.»

ازنظر مقام معظم رهبری، مهم‌ترین هدف سیاست‌های کلی انضباط کشور است

نقطه شروع هدف‌گذاری برای افزایش توان علمی و فناوری کشور در برنامه سوم

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ ۳۰ اردیبهشت‌ماه ۱۳۷۸ در نامه‌ای خطاب به سید محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت، سیاست‌های کلی برنامه پنج‌ساله سوم توسعه را برای اجرا ابلاغ کردند. رهبر معظم انقلاب در فصل دوم سرفصل فرهنگی در بند ۲۱؛ توجه به پرورش و شکوفایی استعدادها، تشویق خلاقیت و نوآوری علمی و تقویت امر پژوهش و بالا بردن توان علمی و فناوری کشور را مورد تأکید قرار دادند.

برنامه چهارم؛ از تقویت نهضت نرم‌افزاری تا کسب فناوری‌های نو

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ ۲۰ آذرماه ۱۳۸۲ در نامه‌ای به سید محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت، سیاست‌های کلی برنامه چهارم توسعه را ابلاغ کردند.

در سرفصل امور فرهنگی، علمی و فناوری در متن ابلاغیهٔ رهبر معظم انقلاب اسلامی، بند ۹، بر سازمان‌دهی و بسیج امکانات و ظرفیت‌های کشور در جهت افزایش سهم کشور در تولیدات علمی جهان که شامل تقویت نهضت نرم‌افزاری و نیز کسب فناوری، به‌ویژه فناوری‌های نو شامل: ریز فناوری و فناوری‌های زیستی، اطلاعات و ارتباطات، زیست‌محیطی، هوافضا و هسته‌ای هستند، تأکید دارد.

همچنین در بند ۱۰ آن نیز بر اصلاح نظام آموزشی کشور شامل؛ آموزش‌وپرورش، آموزش فنی و حرفه‌ای، آموزش عالی، و کارآمد کردن آن برای تأمین منابع انسانی موردنیاز در جهت تحقق اهداف چشم‌انداز تأکید شده است.

تکمیل و اجرای نقشه جامع علمی کشور در برنامه پنجم

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ ۲۱ دی‌ماه ۱۳۸۷ در نامه‌ای به محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت، سیاست‌های کلی برنامه پنجم توسعه را ابلاغ کردند. این سیاست‌های کلی در چارچوب سند چشم‌انداز بیست‌ساله و با رویکرد مبنایی پیشرفت و عدالت، ابلاغ شد. در سرفصل امور علمی و فناوری ۶ بند مورد تأکید قرار گرفت.

ابلاغ سیاست‌های کلی «علم و فناوری» نشان‌دهنده دغدغه‌های مقام معظم رهبری برای پیشرفت علمی کشور است

در بند ابتدایی آن به تحول در نظام آموزش عالی و پژوهش شامل افزایش بودجه تحقیق و پژوهش به ۳ درصد تولید ناخالص داخلی تا پایان برنامه پنجم و افزایش ورود دانش‌آموختگان دوره کارشناسی به دوره‌های تحصیلات تکمیلی به ۲۰ درصد؛ دستیابی به جایگاه دوم علمی و فناوری در منطقه و تثبیت آن در برنامه پنجم؛ ارتباط مؤثر بین دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی با صنعت و بخش‌های مربوط جامعه و نیز توانمندسازی بخش غیردولتی برای مشارکت در تولید علم و فناوری اشاره شد.

به تحول در نظام آموزش‌وپرورش باهدف ارتقاء کیفی آن بر اساس نیاز‌ها و اولویت‌های کشور در سه حوزه دانش، مهارت و تربیت در بند بعد تأکید شد. در بند دیگر بر تحول و ارتقاء علوم انسانی با تقویت جایگاه و منزلت این علوم، جذب افراد مستعد و باانگیزه، اصلاح و بازنگری در متون و برنامه‌ها و روش‌های آموزشی، ارتقاء کمی و کیفی مراکز و فعالیت‌های پژوهشی و ترویج نظریه‌پردازی، نقد و آزاداندیشی تأکید شد.

در بند بعدی بر گسترش حمایت‌های هدفمند مادی و معنوی از نخبگان و نوآوران علمی و فناوری از طریق، ارتقاء منزلت اجتماعی، ارتقاء سطح علمی و مهارتی، رفع دغدغه خطرپذیری مالی در مراحل پژوهشی و آزمایشی نوآوری‌ها، کمک به تجاری‌سازی دستاورد‌های آنان تأکید شد؛ و البته تکمیل و اجرای نقشه جامع علمی کشور نیز آخرین بند این سیاست بوده است.

بیشتر بخوانید:

• سیاست‌های کلی برنامه هفتم توسعه نباید مقهور شرایط موجود شود/ لزوم تسری علم نافع در برنامه نافع
• چرا تقویت بنیه دفاعی در برنامه هفتم توسعه مورد تأکید رهبر انقلاب است؟
• فقط ابلاغ سیاست‌های کلی برنامه هفتم کافی نیست/ کمتر شاهد عملیاتی شدن سیاست‌ها بوده‌ایم!
• تاکید بر اقتصاد دانش‌بنیان و توسعه عدالت آموزشی در سیاست‌های کلی برنامه هفتم

پیشتازی در عرصه علم و فناوری از محور‌های سه‌گانه برنامه شِشُم

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ ۹ تیرماه ۱۳۹۴ در نامه‌ای به حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت، سیاست‌های کلی برنامهٔ شِشُم توسعه را ابلاغ کردند. این سیاست‌های کلی بر پایهٔ محور‌های سه‌گانه «اقتصاد مقاومتی»، «پیشتازی در عرصه علم و فناوری» و «تعالی و مقاوم‌سازی فرهنگی» تنظیم‌شده است.

سیاست‌های کلی برنامهٔ شِشُم توسعه دارای ۸۰ بند و شامل سرفصل‌های امور: «اقتصادی»، «فناوری اطلاعات و ارتباطات»، «اجتماعی»، «دفاعی و امنیتی»، «سیاست خارجی»، «حقوقی و قضایی»، «فرهنگی» و «علم، فناوری و نوآوری» است.

سرفصل امور علم، فناوری و نوآوری در انتهای این سیاست ابلاغی قرار گرفت. در بند ۷۴ که بند ابتدایی این سیاست ابلاغی محسوب می‌شود، آمده است دستیابی به رتبه اول منطقه در علم و فناوری و تثبیت آن با اهتمام به تحقق سیاست‌های کلی علم و فناوری؛ افزایش سهم آموزش‌های مهارتی در نظام آموزشی کشور.

امروزه مهم‌ترین اولویت نشان دادن کارآمدی الگوی انقلاب اسلامی به جهان است

توسعه علوم پایه و تحقیقات بنیادی، نظریه‌پردازی و نوآوری در چارچوب سیاست‌های کلی علم و فناوری و نقشهٔ جامع علمی کشور، بند دیگری از این سیاست ابلاغی بوده و شامل ساماندهی نظام ملی آمار و اطلاعات علمی، پژوهشی و فناوری جامع و کارآمد و نیز تحول و ارتقاء علوم انسانی به‌ویژه تعمیق شناخت معارف دینی و مبانی انقلاب اسلامی بود.

بند ۷۸ این سیاست تنظیم رابطه متقابل تحصیل با اشتغال و متناسب‌سازی سطوح و رشته‌های تحصیلی با نقشه جامع علمی کشور و نیاز‌های تولید و اشتغال و همچنین در بند بعدی نیز گسترش همکاری و تعامل فعال، سازنده و الهام‌بخش در حوزهٔ علم و فناوری با سایر کشور‌ها و مراکز علمی و فنی معتبر منطقه‌ای و جهانی به‌ویژه جهان اسلام و توسعهٔ تجارت و صادرات محصولات دانش‌بنیان تأکید شده بود.

بند پایانی این سرفصل نیز بر توسعه و ساماندهی نظام ملی نوآوری و حمایت از پژوهش‌های مسأله‌محور و تجاری‌سازی پژوهش و نوآوری، و توسعهٔ نظام جامع تأمین مالی در راستای پاسخ به نیاز اقتصاد دانش‌بنیان تأکید داشت.

شتاب کلیدواژه عرصه علم و فناوری در برنامه هفتم

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تاریخ ۲۰ شهریورماه ۱۴۰۱ سیاست‌های کلی برنامه هفتم را با اولویت پیشرفت اقتصادی توأم با عدالت، ابلاغ کردند. سیاست‌های کلی برنامه هفتم در ۷ سرفصل «اقتصادی»، «امور زیربنایی»، «فرهنگی و اجتماعی»، «علمی، فناوری و آموزشی»، «سیاسی و سیاست خارجی»، «دفاعی و امنیتی»، «اداری، حقوقی و قضایی» و در ۲۶ بند تصویب‌شده است.

این سیاست‌ها در سرفصل علمی، فناوری و آموزشی شامل دو بند است. در یکی از بند‌ها آمده است که؛ «افزایش شتاب پیشرفت و نوآوری علمی و فناوری و تجاری‌سازی آن‌ها به‌ویژه در حوزه‌های اطلاعات و ارتباطات و زیست‌فناوری و ریز فناوری و انرژی‌های نو و تجدید پذیر و نیز روزآمدسازی و ارتقاء نظام آموزشی و پژوهشی کشور» مدنظر است.

چرایی ابلاغ سیاست‌های کلی «علم و فناوری» پیش از ابلاغ سیاست‌های کلی برنامه ششم

از ابتدای برنامه دوم توسعه شاهد هستیم که رهبر معظم انقلاب دغدغه‌هایشان در حوزه علم و فناوری را بسته به شرایط و مقتضیات زمان چگونه ترسیم کردند، این در حالی است که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در ۲۹ شهریورماه ۱۳۹۳ سیاست‌های کلی «علم و فناوری» را که پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تعیین‌شده است، ابلاغ کردند.

با عمل به محورهای سیاست‌های کلی علم و فناوری، جهش قابل‌توجهی صورت خواهد پذیرفت

ابلاغ این سیاست نشان‌دهنده دغدغه‌های مقام معظم رهبری به مقوله نظام آموزش عالی، تحقیقات و فناوری و نیز پیشرفت علمی کشور است. همان‌طور که پس‌ازآن در ابلاغ سیاست‌های کلی برنامه ششم حوزه علم به‌عنوان اولویت‌های سه‌گانه از سوی ایشان مطرح شد و چراغ روشنی برای هدایت سیاست‌های این حوزه به شمار می‌رود.

سرفصل‌های این سیاست شامل جهاد علمی باهدف کسب مرجعیت علمی و فناوری در جهان؛ بهینه‌سازی عملکرد نظام آموزشی و تحقیقاتی کشور؛ تحقق دانشگاه اسلامی؛ تقویت عزم ملی و افزایش درک اجتماعی نسبت به اهمیت توسعه علم و فناوری؛ ایجاد تحول در ارتباط میان نظام آموزش عالی، تحقیقات و فناوری با سایر بخش‌ها؛ گسترش همکاری و تعامل فعال، سازنده و الهام‌بخش در حوزه علم و فناوری با سایر کشور‌ها و مراکز علمی و فنی معتبر منطقه‌ای و جهانی به‌ویژه جهان اسلام، بود.

سیاست‌های علم و فناوری ما را به کجا می‌رساند؟

رهبر انقلاب از سال‌های بسیار دور، یکی از مهم‌ترین اهدافشان دستیابی به قله‌های علمی بوده است. نقطه عطف مهم و علنی در این موضوع را می‌توان سال ۷۹ دانست که ایشان در دانشگاه امیرکبیر، بحث «نهضت تولید علم» و «جنبش نرم‌افزاری» را مطرح کردند. محمدرضا مخبر دزفولی، دبیر اسبق شورای عالی انقلاب فرهنگی در رابطه بااینکه دلیل توجه ویژه مقام معظم رهبری به موضوع علم و فناوری چیست، می‌گوید: «رسیدن به استقلال و خودکفایی جز با تکمیل چرخه علم و فناوری امکان‌پذیر نیست و علم در حقیقت پایه‌های اصلی ساخت تمدن نوین اسلامی است که رهبر انقلاب در طول این سال‌ها و مبتنی بر یک نظم هندسی مشخص، معین و به‌مرور طراحی کردند. علم و فناوری در حقیقت زیرساخت لازم برای اقتصاد دانش‌بنیان را فراهم می‌کند.»

به باور مخبر دزفولی؛ «امروزه مهم‌ترین اولویت ما این است که کارآمدی الگوی انقلاب اسلامی را به جهان نشان دهیم و برای این امر چاره‌ای نداریم جز آن‌که در ساحت علم و فناوری پیشرفت کنیم. ما با شناساندن پژوهشگران برتر، با تولید و عرضهٔ فنّاوری‌های بومی، و باعرضهٔ محصولات دانش‌بنیان باکیفیت و استاندارد‌های لازم می‌توانیم الگوی انقلاب اسلامی را به جهان صادر کنیم.»

در حوزه علم و فناوری باید به نقطه‌ای برسیم که علم تولیدی دانشمندان کشور، خریدار جهانی داشته باشد

در حوزه علم و فناوری باید به نقطه‌ای رسید که علمی که دانشمندان کشور تولید می‌کنند، خریدار جهانی داشته باشد. وی در رابطه بااینکه سیاست‌های علم و فناوری ما را به کجا می‌رساند، خاطرنشان می‌کند: «علم، فقط دانش نظری نیست، شامل دانش عملی هم می‌شود. یعنی به‌جایی برسیم که پژوهشگران و دانشجویان سایر کشور‌ها بتوانند جواب پاسخ‌های خود را در دستاورد‌ها و پژوهش‌های نخبگان و محققان ما بیابند. این البته امر دست‌نیافتنی نیست. یکی از کار‌هایی که ما باید بکنیم، شناساندن پیشینه علمی تمدن اسلامی و ایرانی است، اما نباید درگذشته درجا بزنیم، باید به امروز و حتی آینده توجه داشتیم باشیم و از علوم روز هم غافل نشویم، آن‌چنانی که خوشبختانه نشده‌ایم.»

دبیر اسبق شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌افزاید: «ما در فناوری‌های نوظهور از دنیا عقب نیستیم و همگام ما آن‌ها در حال حرکت هستند. خیلی از ما جلوتر نیستند. مثلاً در فناوری نانو جزو ۷ و ۸ کشور برتر جهان هستیم و از همهٔ کشور‌های منطقه جلوتریم. نه‌تن‌ها در دانش نانو، بلکه در محصولات نانو هم جایگاه خوبی داریم. در بیوتکنولوژی رتبهٔ ما ۱۲ و ۱۳ است و محصولات بیوتکنولوژی ما در دنیا به‌خوبی فروش می‌رود. در هوافضا هم ما جزو معدود کشور‌های عضو باشگاه فضایی هستیم. در بسیاری از علوم و صنایع دیگر هم همین‌طور است. این‌ها همه البته باوجود همه مشکلات و دست‌اندازی‌هایی بود که بر کشور ما تحمیل کردند وگرنه خیلی بیشتر از این‌ها جلو بودیم.»

«بنابراین اگر حرکت ما با همین شتاب ادامه پیدا کند، از آن‌ها عقب نخواهیم افتاد. فکر می‌کنم اگر به همین شِش محور اصلی که رهبر انقلاب در این سیاست‌های علم و فناوری مطرح کرده‌اند، عمل شود، جهش علمی قابل‌توجهی صورت خواهد پذیرفت.» وی ضمن اشاره به این امر، لازمه آن را توجه به نقشهٔ جامع علمی کشور عنوان می‌کند که بخش زیادی از این سند در آن نقشه نیز لحاظ شده و بخش‌هایی نیز باید با توجه به این ابلاغیه، به‌روزرسانی شود.

انتهای پیام/۴۱۶۷/