رمزگشایی از تاروپود دست‌بافته‌های کرمان

دست بافته های مردم کرمان در واقع تنها یک وسیله که روی آن بنشینیم یا برای زیبایی جایی از خانه آویزانش کنیم نیست؛ حرف ها دارند برای گفتن؛ از طرح، نقش، نخ، رنگ، نوع بافت و سبک زندگی مردم و قومی که سال ها و بلکه قرن ها سینه به سینه از مردان مرد و زنان زن این سرزمین به اینجا رسیده است؛ اگر شنوا باشیم، حرف هایش حرف ها دارند برای شنیدن.

به گزارش فت فتو استان کرمان با سابقه تاریخی و فرهنگی کهن و سرزمین چهار اقلیم، مهد انواع صنایع ساخت دست است، به طوری که باوجود گسترش شهرنشینی و ظهور ابزار و وسایل مدرن و تغییر سبک زندگی در دهه های اخیر، هنوز در هر شهر و روستای کرمان می توان آثار و تولیدات صنایع دستی را مشاهده کرد.

دست‌بافته های استان کرمان شامل فرش، قالی، انواع گلیم و حصیر از مشهورترین و نفیس ترین محصولات زیرانداز حوزه صنایع دستی دیار کریمان محسوب می شود که آوازه جهانی دارند و زینت بخش کاخ های مجلل و خانه ها در داخل و خارج از کشور هستند.

به همین مناسبت پای گفت و گو با عقیل سیستانی هنرمند، پژوهشگر و مدرس دانشگاه که در حوزه گلیم سیرجان و دست‌بافته های عشایری استان کرمان  تحقیقات و نوشته های ارزشمندی را در کارنامه دارد نشستیم تا با سابقه و ماهیت گلیم در استان بیشتر آشنا شویم.

این پژوهشگر و محقق صنایع دستی استان کرمان معتقد است که ثبت و مستندنگاری علمی، دست‌بافته استان و بویژه منطقه سیرجان را از زوال و نابودی نجات می دهد و به معرفی آنها نیز در کشور و دنیا کمک می کند.

وی اکنون دانشجوی دکتری پژوهش هنر در دانشگاه تهران است و مشغول تالیف کتاب دایره المعارف گلیم شهر جهانی سیرجان که تاکنون ۲ جلد آن انتشار یافته؛ جلد دوم این دایره المعارف اواخر سال ۱۴۰۰ در حاشیه نشست شورای راهبردی ارزیابی شهرها و روستاهای ملی صنایع دستی کشور رونمایی شد.

روستای دارستان سیرجان و این شهرستان به سبب گلیم شیرکی پیچ به عنوان دهکده جهانی گلیم به ثبت رسیده اند.

سیستانی در گفت و گو با خبرنگار فت فتو با بیان اینکه براساس تحقیقات، گلیم بافی در تمامی مناطق عشایرنشین و روستانشین استان کرمان در بین اقوام مختلف وجود داشته است گفت: گلیم محصولی است که از درگیری تاروپود نخی، پشمی و مویی یا تمام‌پشم به دست می‌آید و بیشترین کاربردش فرش زیر پا و دست‌بافته های کیسه‌ای است.

وی با بیان اینکه امروزه گلیم اغلب به شکل غیرکاربردی و تزئینی نیز در خانه های شهری به کار می رود افزود: از طرفی بافت گلیم قدیمی ترین شیوه فرش‌بافی است و در یکی از انواع رشته صنایع دستی و هنرهای سنتی گروه دست‌بافته داری و غیرداری قرار می گیرد که ماده اولیه و اصلی آن از پشم گوسفند یا دیگرچهارپایان اهلی به دست می آید.

محقق دست‌بافته های روستایی و عشایری استان کرمان تاکید می کند: اگرچه تاریخ دقیق بافندگی در این منطقه، به دلیل وجود نداشتن فرش رقمدار و قدیمی، حتی در یافته های باستان شناسان  و به دلیل ضایع  شدن پشم در گذر زمان غیرممکن به نظر می رسد، اما مسلم است که ارتباط مستقیمی بین زندگی شبانی و گله داری با بافندگی وجود داشته است.

محدوده وسیع دست بافی

سیستانی اظهار داشت: کرمان یکی از استان های تاریخی و مهم کشور و نیز سیرجان هم یکی از مهم ترین شهر های استان و جنوب شرق کشور در این زمینه به شمار می روند که دست‌بافته زیبای آنها در جهان شهرت دارد و در جنوب شرق ایران شاخص هستند؛ بافندگی در این منطقه بیشتر کار زنان و دختران است و دست‌بافته های بسیار زیادی از این استان و شهر جهانی سیرجان در موزه های بزرگ دنیا وجود دارد.

وی با اشاره به اینکه بیشترین فعالیت مربوط به هنر بافندگی و گلیم بافی در شهرستان سیرجان انجام می شود تصریح کرد: تقریباً در تمامی ایلات بزرگ و مهم این منطقه از جمله افشار، بُچاقچی، رایینی، قرایی، خواجویی، خراسانی، لُری و طوایف شول، آل سعدی، میرپاریزی و طوایف مستقل میرپاریزی، محمودآبادی، نجمی و زیدآبادی در هفت نقطه شهری سیرجان، نجف شهر، پاریز، هماشهر، زیدآباد، بَلوَرد و خواجوشهر و پنج بخش مرکزی، پاریز، گلستان، زیدآباد و ۱۰ دهستان چهارگنبد، پاریز، گلستان، شریف آباد، نجف آباد، سعادت آباد، ملک آباد، و محمودآباد  از قدیم به کار بافت گلیم مشغول بوده اند که امروزه نیز ادامه دارد.

کاربرد گسترده گلیم

این محقق صنایع دستی گلیم استان کرمان می افزاید: گلیم به شکل سنتی و کاربردی به عنوان روانداز و روکش لوازم عشایری و گلیم روباری به عنوان دست‌بافته کیسه ای (کشکدان، دستدان، توشه دان، توبره، نمکدان، جوال، رکعت، مفرش، خوره، خُرجین و غیره) و پوشش حیوان(باربر پالان، جل و روزینی اسب، قاطر، شتر و الاغ) استفاده می شده است.

به گفته وی همچنین از گلیم برای پوشانیدن زمین خانه های روستایی، سیاه چادر و سقف آن(کناره، پادری، مسند، گلیم زیرانداز) و به عنوان سفره های آردی، غذاخوری، پیش انداز، دستورخوان، گهواره بچه ننو و سایر تزئینات حیواناتی همانند افسار، سینه بند، زانوبند، مچ بند، گردنبند و پیشانی بند و دست‌بافته های تزئیناتی و کاربردی همانند دموک بند، جادعایی، سفره آویز، بندننی، نوار، تنگ و غیره استفاده می شود.

تنوع زیاد در تکنیک و روش

وی با بیان اینکه گلیم بافی در استان کرمان شهر جهانی سیرجان دارای تنوع زیادی در تکنیک و روش بافت است ادامه می دهد: بر اساس تحقیقات، از گذشته تاکنون حداقل هشت تکنیک گلیم بافی از جمله ساده بافی، جفت قلاب معروف به چهل ماشوله یا سینه ریزیا چپی و خارا، سوزنی ضخیم، گلیم فرش یا گلیم ترکیبی، تک قلاب و جفت قلاب شیرکی پیچ وجود داشته که در شهر جهانی سیرجان تکنیک های شیرکی پیچ و گلیم فرش از شهرت بیشتری نسبت به سایر تکنیک های گلیم بافی برخوردارند.

سیستانی بیان کرد: منطقه سیرجان، یکی از مناطق مهم و معروف عشایرنشین در کنار شهرستان های بافت، رابُر، اُرزوئیه، بردسیر، شهربابک، جیرفت، عنبرآباد، کهنوج، منوجان، فاریاب، قلعه گنج و رودبار نوب از مهمترین مناطق بافت و تولید گلیم در استان کرمان هستند.

وی تاکید می کند: تنوع و کیفیت بالا در ابعاد، طرح، نقش، افکار، اقوام و کاربرد دست بافته بخصوص گلیم دست‌بافته در سیرجان و استان کرمان باعث شده تا گلیم این مناطق یکی از خاص ترین کالاهای صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور زمان حاضر باشد.

تنوع، ماندگاری رنگ و نقوش اصالت دار

پژوهشگر حوزه گلیم کرمان تنوع و ماندگاری رنگ، کیفیت بالا، گیاهی و بومی بودن رنگ زاها و نباتات مورداستفاده در این دست‌بافته و استفاده از مواد اولیه طبیعی و بومی در تار و پود محصولات، بهره گیری از نقوش بومی و اصالت دار در این دست بافته و وجود بافندگان ماهر و خبره را از مهمترین امتیازها و مزیت های گلیم استان بویژه شهرستان سیرجان بر می شمارد.

وی می گوید: در واقع بسیاری از زنان و دختران شهرستان سیرجان عشایر و روستایی نشین بوده اند که بافندگی یکی از هنرهایشان محسوب می شده و آن را سینه به سینه از مادرانشان یاد گرفته اند و گلیم بافی هنوز هم بخشی از وظایف روزانه زنان قوم افشار و منبع مهمی برای درآمد خانواده محسوب می شود.

سیستانی افزود: از جمله بافندگان گلیم در سیرجان، اقوام افشار و بچاقچی هستند که در دنیا دست بافته های افشار معروف است و همچنین این شهرت، بی ارتباط با اعتبار جهانی دست بافته های افشاری و غیرافشاری سیرجان در گذشته نیست و بسیاری از دست بافته های افشار منطقه سیرجان در موزه ها و کلکسیون های(مجموعه) خارج از ایران وجود دارد که با ثبت جهانی گلیم این شهرستان در ۱۳۹۶ از سوی شورای جهانی صنایع دستی، این اعتبار رسمیت بیشتری پیدا کرد و نیاز به توسعه و معرفی بیشتری با نگاه ملی و بین المللی دارد.

وی تصریح می کند: از ویژگی های گلیم سیرجان، نوآوری و خلاقیت در رنگ، تلفیق، ترکیب نقوش و طرح های سنتی و بومی این منطقه است که برخلاف برخی کالاهای صنایع دستی تولید امروز یا دهه های اخیر که به سلیقه مصرف کننده توجه ندارند، تولیدکنندگان و بافندگان این منطقه با حفظ کاراکترهای (شاخص های) بومی و ملی، براساس سلیقه مصرف کننده در محصولاتشان تغییر ایجاد کرده اند.

محقق دست بافته های روستایی و عشایری کرمان ادامه داد: شیوه تولیدمحصولات گلیم سیرجان سنتی، بومی و دارای اصالت است و گلیم این منطقه معرف فرهنگ، رسوم، آداب و نماد و نشانه بومی و اقلیمی این منطقه است؛ به طور مثال گلیم تولید شده در سیرجان با مناطق همجوار مانند جیرفت، بردسیر و سایر مناطق همانند فارس، سیستان و آذربایجان قابل تفکیک و شناسایی است.

وی تاکید می کند: داشتن ارزش اقتصادی، فرهنگی، اقلیمی و اجتماعی از ویژگی های گلیم ها در مناطق مختلف استان کرمان محسوب می شود؛ از آنجا که گلیم دارای وزن مناسبی است و حمل و نقل آن چندان دشوار نیست مورد توجه خریداران داخلی و خارجی قرار دارد و گلیم بافی امروزه در سیرجان از لحاظ تأمین درآمد مالی در درجه اول مشاغل خانگی قرار دارد.

به گفته سیستانی گلیم سیرجان را می توان در تمامی منازل روستایی، عشایری و شهری منطقه دید که این نشان از ارزش فرهنگی، بومی و اجتماعی این رشته است.

این محقق در ادامه با اشاره به رونق گلیم بافی در شهرستان سیرجان اظهار داشت: یکی از ظرفیت های خوب منطقه سیرجان این است که همان بافندگانی که در گذشته دست بافته های عشایری می بافته اند، امروزه گلیم می بافند و سیر مراحل بافت اعم از پشم چینی، پشم ریسی، کلاف کردن پشم، دار کشی، چله کشی و خالصه بافت آن و بریدن گلیم، کز دادن و شست وشوی آن توسط یک نفر یا یک خانواده در این منطقه انجام شود.

بافتی تابع ذهن خلاق بافنده

وی می گوید: بدون شک، در بین صدها دست بافته عشایری و روستایی بندرت چندطرح می توان یافت که شبیه هم باشند، چون بافت هریک براساس طرحی از پیش آماده نبوده، بلکه بیشتر تابع ذهن خالق، ذوق و فرهنگ خاص بافنده بوده است؛ در واقع دست هنرمند، همواره زیبایی طبیعت را به صورت طرح و نقش بر دست بافته منعکس کرده و بسته به بافنده آن و نوع ضربات دفتین و مقدار کشش پود و تنظیم تار، باعث تنوع بافت از یک نوع طرح می شود.

تمایز بافت شهری، روستایی و عشایری

پژوهشگر گلیم سیرجان اعتقاد دارد که تنوع یکی از ویژگی های هنری و ارزشمند دست بافته عشایری و روستایی چنین اقلیمی است که از ذوق، خلاقیت، احساس و باور بافنده منطقه سرچشمه می گیرد و وجود سه سبک بافندگی اعم از شهری بافت، روستایی بافت و عشایری بافت در استان یکی از وجوه تمایز این اقلیم با سایر مناطق فرش بافی کشور است.

سیستانی با اشاره به تدوین مجموعه کتاب دایره المعارف دست بافته داری استان کرمان گفت: نخست به این باور رسیدم که چنانچه فرش، هنر بافندگی سیرجان، استان کرمان و  ایران، مستندنگاری، ثبت و منتشر می شد، مسئولان و متولیان مربوطه آنها را نادیده نمی گرفتند و بیگانگان نیز به این سادگی دست به کپی برداری و تقلید از آن نمی زدند؛ همچنین در درجه دوم جای خالی اهمیت چنین پژوهشی، با توجه به ظرفیت منطقه، برای حفظ، ترویج، توسعه و ارتقای فرهنگ و سنت ارزشمند گذشته و ثبت و انتقال آنها به آیندگان محسوس بود.

روند رو به کاهش تولید

وی تصریح کرد: در دهه های اخیر، از یکسو روند تولیددست بافته ها با همه کارکردهای سابق در این اقلیم رو به کاهش است و از سوی دیگر به دلیل ارزش و خواهان این دست بافته ها در خارج از مرزهای کشورمان، اغلب چنین دست بافته های ارزشمندی بدون ثبت و مستندنگاری در جایی به مرور از کشور خارج می شوند که با این تفاسیر می توان گفت اغلب آنها رو به زوال و فراموشی رفته اند.

پژوهشگر حوزه گلیم کرمان تاکید می کند: در واقع زیربنا و انگیزه اصلی تحقیق و پژوهش میدانی کتاب های اخیر، تلاش برای ثبت، مستندنگاری، نمایش و معرفی علاقه، شوق، ذوق هنری و سختکوشی زنان و دختران بافنده برای خلق دست بافته بود که در ادامه با تشویق دوستان و علاقه شخصی، شکل جدی به خود گرفت و کماکان این روند ادامه دارد و درباره برخی از طرح ها و نقوش در این مجموعه کتب برای اولین بار، به طور جدی، پژوهش علمی و میدانی به عمل آمده است.

وی با بیان اینکه من عاشق صنایع دستی و دست بافته های کرمان هستم افزود: همیشه یکی از افتخاراتم این است که در مورد ارزش های هنری، تاریخی و فرهنگی این حوزه تحقیق و صحبت کنم و بنویسم و فرش بافی مهمترین، عمومی ترین و غنی ترین هنر استان کرمان و منطقه سیرجان است.

به گفته سیستانی، در گذشته فرش بافی و صنایع دستی مهمترین حوزه درآمد و اشتغال مردمان استان بوده اما در دوران معاصر متاسفانه زیاد مورد توجه و اهمیت قرار نگرفته است.

این محقق تصریح می کند: فرش بافی استان کرمان و منطقه سیرجان خلاءهای بسیاری دارد و کماکان با فقدان شواهدی در این زمینه، به شکل مدارک تاریخی مستدل مواجه است؛ در واقع جای خالی یک منبع علمی برای پاسخگویی به علاقه مندان، دانشجویان و پژوهشگران خالی بود که این کتاب ها می توانند مشکلات بسیاری از افراد نیازمند به اطلاعات این حوزه را برای پژوهش های تخصصی تر، بین رشته ای و غیره برآورده کند.

سیستانی اظهار داشت: اگرچه هنرهای سنتی و صنایع دستی استان کرمان ارزش های نهفته زیادی دارد ولی یکی از ضعف های مهم آن توجه نداشتن به مستندنگاری تاریخی دقیق این رشته هاست که معتقدم مقوله تحقیقات علمی و پژوهش در کشور ما جدی نیست و امیدوارم تغییرات اساسی در این حوزه صورت گیرد.

نویسنده کتاب دایره المعارف دست بافته های روستایی و عشایری کرمان اظهار داشت: بر اساس تحقیقات می توان گفت منطقه سیرجان در ۱۷۵ کیلومتری غرب مرکز استان کرمان، یکی از غنی ترین مناطق به لحاظ تعدداقوام بوده است که در دوره های متوالی، به دلایل مختلفی به این منطقه کوچ کرده اند یا کوچ داده شده اند که به این دلیل که هر ایل و طایفه، آداب، رسوم و فرهنگ خاصی دارد با دیگران متفاوت است و تاکنون دست بافته های مذکور، آنچنان که شایسته و سزاوارش بوده، معرفی نشده اند و پژوهش ژرفی درباره ویژگی، نام و فلسفه طرح و نقش، سیر تغییر باور مردم و مهمترین آن، یعنی هویت ایالت بافنده و تنوعشان صورت نگرفته است.

وی تاکید کرد: پژوهش علمی و میدانی در کشور و استان کرمان کار بسیار سختی است و نوشتن چنین کتاب ها و پژوهش هایی بسیار سخت تر، زمان بر و بی انتها محسوب می شود؛ من به سهم و بضاعت خودم یکی از رسالت های تخصصی ام را سرلوحه فعالیت هایم قرار دادم تا تلاش کنم ارزش های تاریخی، فرهنگی و هنریِ صنایع دستی و هنرهای سنتی استان کرمان به شکل صحیح و علمی، کشف، ضبط، معرفی، ثبت و مستند نگاری شوند.

سیستانی، ناشر دایره المعارف دست بافته های عشایری استان کرمان را پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور عنوان می کند که با همکاری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان، فرمانداری ویژه شهرستان سیرجان، شهرداری شهرجهانی سیرجان، اتاق بازرگانی، شرکت معدنی و صنعتی گل گهر و معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور به مرحله چاپ رسیده است.