نشست زمین جراحتی به عمق خشکسالی‌های پیاپی کرمان

به گزارش فت فتو براساس اعلام متولیان و کارشناسان، خطر فرونشست زمین از دهه های پیش از انقلاب اسلامی در بخش هایی از استان کرمان و در منطقه رفسنجان آغاز شده و اکنون این خطر با شکاف ها و نشست‌های عمیق حتی ده‌ها متری زمین روندی افزایشی به‌خود گرفته و عمده علت از سوی متخصصان زمین‌شناسی، خشکسالی های پیاپی و دبی منفی آب ارزیابی می‌شود. 

فرونشست به نسبت دیگر حوادث و بلایای طبیعی زمین، پدیده ای جدید محسوب می شود که در چند دهه اخیر پیشرفت فناوری و بهره بردای بی‌حد و حصر از سفره ها و منابع آب زیرزمینی به علت افزایش جمعیت و تولید محصولات کشاورزی و معدنی بر این پدیده دامن زده، به حدی که در برخی نقاط کم آب همچون فلات مرکزی ایران و استان کرمان خطر آن بیش از گذشته احساس می شود.

در خصوص علت های عمق گرفتن این پدیده در کشور و استان پهناور کرمان همین بس که این استان از منابع آبی زیرزمینی اندکی برخوردار است اما همچنان تمایل و اقدام مردم و مسئولان در برداشت از این منابع بیشتر از انتظار و آنچه باید باشد، صورت می گیرد.

استان کرمان اینک ۲۳ شهرستان دارد که بیشترین آنها به جز بافت، رابر و بخش هایی از شرق استان که آب شربشان از سدها تامین می شود، مابقی حتی برای شرب و کشاورزی عمدتا به چاه ها روی آورده اند و مشکل تامین آب شرب در برخی نقاط استان به گونه ای است که با تانکر و آبرسانی سیار انجام می شود.

این درحالی است که هزاران چاه مجاز و غیر مجاز در استان وجود دارد که روزانه خون زمین را می مکد و سفره های نیمه خالی زیرزمینی را خالی تر از گذشته می کند.

برداشت بی رویه آب و بیش از حد ظرفیت آبخوان ها سبب خالی شدن حفره های زیرزمینی و در نتیجه به هم آمدن (فشردن) حفره های درونی زمین بر اثر فشار لایه های بالایی می شود، در واقع می گویند که فرونشست زمین رخ داده که طبیعتا این پدیده با گسترش ساخت و سازها و فشار بیشتر بر پوسته زمین پس از تخلیه آب های زیرزمینی شدت می‌گیرد.

سازمان زمین شناسی کشور، کرمان را در ردیف استان های پرخطر برای فرونشست زمین قرار داده و همین امر کافیست که تلنگری برای مسئولان باشد که با بهبود وضعیت بهره بردای از این منابع، کرمان را زیست پذیر و ضمن صیانت از منابع موجود، چشم انداز را نیز متناسب با شرایط اقلیمی این منطقه حفظ و با افق های روشن تامین کنند.

گرچه اقداماتی همچون تصویب سند سازگاری با کم آبی و انتقال آب فرااستانی تاکنون در استان کرمان اجرایی شده اما شدت مصرف و اضافه برداشت از منابع زیرزمینی به حدی است که دشت های کرمان یکی پس از دیگری به سمت خشکی پیش می روند و علاوه بر افزایش خطرات فرونشست زمین تقریبا تمامی دشت‌های استان را فراگرفته است.

تاریخچه فرونشست زمین و وسعت آن در دشت های کرمان

مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی استان کرمان در این زمینه معتقد است که فرونشست به ۲ دسته منطقه ای و نقطه ای تقسیم بندی می شود و در این زمینه فرونشست های کرمان مناطق و دشت های وسیع این استان را دربرمی گیرد.

علی رشیدی افزود: فرونشست باعث ایجاد درز و ترک هایی در زمین می شود که معمولا بارندگی ها و آب های سطحی به مرور این شکاف ها را شسته، بزرگ و عریض و طویل می کند.

وی تصریح کرد: فرونشست و شکاف های زمین تا عمق چندده متری در دشت اُرزوییه و عنبرآباد (جنوب استان) مشاهده می شود که این عمق عمدتا به علت فرسایش است.

مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی استان کرمان گفت: این شکاف ها به مناطق شهری نیز می توانند وارد شوند و تبعات خاص خود را حتی در شهرها برجای بگذارند.

وی با بیان اینکه پدیده فرونشست زمین در دشت رفسنجان (شمال استان) از اواخر دهه ۴۰ گزارش شده و بتدریج در نیمه های شمالی استان طی دهه های ۵۰ و ۶۰ گسترش یافته است اظهار داشت: این فرایند در نیمه جنوبی استان نیز طی ۲۰ سال گذشته آغاز شده و اکنون جایی در استان وجود ندارد که درگیر پدیده فرونشست زمین نشده باشد اما میزان آن بالا و پایین دارد.

این مسئول ادامه‌داد: شواهد علمی کاملی در خصوص میزان فرونشست زمین در استان کرمان وجود ندارد و منطقه سیرجان و رفسنجان که طی ۲ دهه اخیر فرونشست شدیدی داشتند، اکنون این پدیده به مرحله پایانی خود رسیده است.

رشیدی بیان داشت: اکنون بهره برداری از آب‌های زیرزمینی در استان کرمان افزایش یافته اما به انتهای آن رسیده ایم؛ فرونشست های زمین اتفاق افتاده و اکنون روندی کندتر در برخی دشت‌های استان کرمان مشاهده می‌شود.

وی گفت: بیشتر مناطق جنوب و جنوب غربی استان کرمان از جمله دشت ارزوییه، فاریاب، جیرفت و عنبرآباد طی سال های اخیر بیشترین فرونشست را داشته‌اند اما شدت رشد فرونشست دشت های شمالی استان طی سال های اخیر کاهش یافته است.

فرونشست پشت دروازه‌های شهر کرمان

مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی استان کرمان یادآور شد: فاضلاب کشی کامل شهر کرمان کامل نیست و به علت اینکه عمده آب شهری به درون زمین نفوذ می‌کند، سطح آب‌های زیرزمینی بالاست و اکنون فرونشستی در این شهر نداریم.

وی ادامه‌داد: در صورت تکمیل فاضلاب و نداشتن زهکشی مناسب، این عملیات می تواند در سال های آینده سبب خشکی مناطق زیرین زمین و در نتیجه فرونشست آن شود که در سال های آینده خود را نشان می دهد.

این مسئول تصریح کرد: فرونشست زمین در دشت های پیرامونی کرمان خود را بخوبی نشان داده و در واقع پشت دروازه های این شهر قرار دارد و بیشترین میزان آن را پس از منطقه شهرک صنعتی به سمت باغین داریم.

رشیدی افزود: فهرج، نرماشیر در شرق استان، سیرجان در غرب استان و شهرستان ارزوییه در جنوب غرب با پدیده فرونشست درگیرند و شمال استان هم از ۵۰ سال پیش درگیر این پدیده است.

وی افزود: تا تعادل در مصرف و برداشت منابع آب زیرزمینی برقرار نشود فرونشست زمین تداوم دارد اما نرخ رشد آن با محدودیت برداشت و افزایش بارندگی ممکن است تغییر کند.

رشیدی تاکید کرد: فرونشست فرایندی است که اگر اکنون برداشت آب داشته باشیم ممکن است اثرات آن چند سال دیگر مشاهده شود و بحث فرونشست زمین در کرمان جدی است و در بسیاری از مناطق بدتر از استان های دیگر است.

دلایل فرونشست زمین دشت های کرمان از دیدگاه اساتید دانشگاه

دکترای ژئوفیزیک و رئیس پارک علم و فناوری استان کرمان نیز گفت: فرونشست زمین دلایلی متفاوت دارد که بخشی به علت تخلیه آبخوان های زمین است و در این خصوص با برداشتن آب از لایه های زمین، سطح ایستایی آب در بخش بافت اسفنجی زمین، این بافت خشک می شود و از بین می‌رود.

محمدرضا سپهوند در گفت و گو با خبرنگار فت فتو افزود: بخشی دیگر از فرونشست به علت گسل هاست که در زمان حرکت گسل ها، حوزه های افتادگی در زمین شکل می گیرند.

وی خاطرنشان کرد: فرونشست زمین در بحث های زمین شناسی که براساس استخراج منابع آب شکل می گیرد در استان کرمان پررنگ تر است و این پدیده به علت برداشت بی رویه آب های زیرزمینی در استان کرمان اتفاق افتاده و بعید نیست که همچون اصفهان چنین رخدادی در شهرهایمان را تجربه کنیم.

سپهوند ادامه داد: اما این مشکل در شهر کرمان به علت اشباع بافت زمین با آب هایی همچون فاضلاب، وجود ندارد زیرا هنگام حفاری در این شهر در نزدیکی سطح زمین به آب می رسیم.

این استاد دانشگاه با اشاره به سطح بالای آب بالای شهر کرمان گفت: اگر فاضلاب کشی شهری کامل شود، در صورت مدیریت نشدن ساختار آب، احتمال فرونشست وجود دارد زیرا آبی دیگر به بافت های زمین تزریق نمی شود.

وی افزود: با ورود آب به فاضلاب شهری، دیگر به داخل زمین کرمان نفوذ نمی کند و آن موقع سطح ایستایی آب در این شهر کاهش می یابد زیرا دبی خروجی و ورودی آن یکسان نیست، این فرایند باید مدیریت شده باشد که فرونشست در آینده شهر کرمان رخ ندهد.

کرمانِ تشنه در خطر جدی فرونشست زمین

نماینده مردم کرمان و راور در مجلس شورای اسلامی خطر فرونشست زمین در کرمان را جدی دانست و اظهار داشت: برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی علت اصلی فرونشست زمین در کرمان محسوب می شود و فرونشست ها خطر جدی برای کرمان است که ممکن است زیرساخت های استان را به خطر بیاندازد.

محمدمهدی زاهدی با تاکید بر اینکه کرمان تشنه است، گفت: در اردیبهشت ماه سال جاری توانستیم توافقنامه انتقال آب خلیج فارس از سرچشمه را بگیریم که اجرای این پروژه ۱۰۰۰ میلیارد تومان اعتبار لازم دارد اما می تواند از اضافه برداشت آب و خطر فرونشست زمین جلوگیری کند.

وی با اشاره به سطح ایستابی چاه های استان کرمان اظهار کرد: امکان استفاده از چاه های استان در آینده وجود ندارد و در این خصوص برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی علت اصلی فرونشست زمین در کرمان است.

زاهدی فعال شدن گسل های کرمان را یکی دیگر از پیامدهای برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی برشمرد و در ادامه به مبحث کشاورزی پرداخت و عنوان کرد: جهاد کشاورزی باید به طور جدی به موضوع تغییر الگوی کشت ورود و کشاورزان را با گفتمان در این زمینه ترغیب کند زیرا چاره ای جز این نداریم.

وی ابراز داشت: دولت با تصویب سند سازگاری با کم آبی که انجام شده و اقدام در مصرف بهینه درصدد جلوگیری از عمیق شدن این ماجراست.

اقدامات دولت در جلوگیری از اضافه برداشت آب و فرونشست زمین

استاندار کرمان نیز با اشاره به خطر فرونشست زمین در استان تصریح کرد: کشاورزی استان باید از حالت سنتی خارج شود و تولید محصولات با بهره‌وری بالاتر و کم‌آب‌بر روی آورد.

علی زینی‌وند با اشاره به اینکه سند سازگاری با کم آبی استان تهیه و اجرایی می‌شود گفت: کرمان با کمبود آب روبه‌رو است و نیاز است که منابع آبی موجود مدیریت شود.

وی با بیان اینکه تغییر الگوی کشت در این شرایط ضرورت دارد و استان کرمان باید زیر سطح کشت گلخانه‌ای برود تا منابع موجود حفظ شود ادامه داد: به مطالبات مردم باید توجه شود اما نیاز است که خودشان هم پای کار بیایند و برای عبور از بحران آب همکاری کنند.

استاندار کرمان با اشاره به اینکه حفظ منابع طبیعی استان اولویت جدی و از پایه‌های تاثیرگذار در زندگی بشر است گفت: فرونشست آب در استان یک موضوع مهم است که باید با برنامه‌ریزی از فرونشست در سال‌های آینده جلوگیری کرد.

وی با اشاره به اینکه فرونشست زمین در استان کرمان یک تهدید است اظهار داشت: حدود ۶ میلیارد تومان از محل صنایع در حوزه منابع طبیعی هزینه شده است.

زندگی را با فرونشست سازگار کنیم

اما این درحالی است که عضو هیات علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان معتقد است فرونشست زمین در دشت های استان کرمان تا سطح زیادی پیش رفته و در حالی که نمی توان چندان جلو پیشروی آن را گرفت، بایستی با انجام اقداماتی زندگی خود را با این شرایط سازگار کنیم.

کرمان مستعد فرونشستی است که برای آن کاری نمی توان کرد

احمد عباس نژاد دکترای زمین شناسی و عضو هیات علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان نیز گفت: استان کرمان تحت تاثیر ۲ عامل از جمله کوهدشتی بودن( قرارداشتن دشت هایی در کنار کوه ها با خاکی رسی) و همچنین به علت اضافه برداشت از آب های زیرزمینی و افت سطح، به طور کلی مستعد فرونشست ارزیابی می شود.

وی  در گفت و گو با خبرنگار فت فتو با اشاره به وجود دهها قنات های غیرفعالی که در زیر زمین های شهر کرمان وجود دارند و به صورت مناسب پر نشده اند، خطر فرونشست زمین را به مردم این شهر گوشزد کرد.

عباس نژاد تصریح کرد: متاسفانه برای فرونشست زمین چندان کاری نمی توان کرد زیرا زمین لایه هایی رسی دارد که به اندازه میزان تراکم از ضخامت آنها کم می شود و پس از آغاز فرونشست، نشست زمین سرعت می گیرد و پس از آن در مقطعی کندتر و سپس تقریبا متوقف می شود.

چند راهکار برای فرونشست زمین

عضو هیات علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان گفت: این نشست تا زمان توقف آسیب های قابل ملاحظه ای به جاده ها، باغ ها، مزارع و زمین وارد می کند و بهترین راه برای مقابله با این خطر این است که جلو اضافه برداشت از آب های زیرزمینی گرفته شود و این پروژه بهترین راهکار در استان برای مقابله با فرونشست زمین است.

عباس نژاد بیان داشت: متاسفانه به نظر می رسد حل این مشکل امروزه از دست ما خارج شده و با این مشکل مواجه خواهیم بود لذا بهتر است که در مقابل آن راهکارهای دیگری شامل پرکردن سریع شکاف های ایجاد شده، در نقاط مستعد سازه هایی با شناژ و کف سازی مناسب احداث شود.

وی با بیان اینکه جاده ها هم بایستی فنداسیون مناسب داشته باشند خاطرنشان کرد: ممکن است با جابه جایی برخی سازه ها از محل های خطرناک به محل کم خطر نیز بتوان اقدام مناسبی انجام داد، به طور کلی احداث ساختمان های شناژدار اصولا مقاومت خوبی در مقابل فرونشست زمین ایجاد می کنند.

عضو هیات علمی و مدرس دانشگاه شهید باهنر کرمان ادامه داد: ایجاد شکاف در ساختمان ها باید بسرعت پر شود وگرنه این شکاف ها وسیع تر می شوند و ریزش می کنند و می تواند سبب آسیب جدی شوند.

وی گفت: سازه های جدید در مقابل فرونشست زمین در صورت امکان سبک و وسعت اندکی داشته باشند و توزیع بار روی زمین یکسان باشد و در طرفی کوتاه یا بلندتر نباشد که بار آن بر زمین متفاوت باشد.

عباس نژاد تاکید کرد: متاسفانه در استان کرمان مشکل فرونشست زمین را به صورت وسیع از ۴۰ سال پیش داشتیم و درآینده نیز خواهیم داشت، اما در نقاطی که هنوز قنات ها دایرند و چاهی حفر نشده شرایط بهتر است لذا بایستی جلو حفر چاه ها را بگیریم و نمونه آن در بخش شرقی دشت بم است که امیدواریم با مدیریت خوب جلو نشست زمین در این استان گرفته شود.

به صورت متمرکز به نشست زمین پرداخته نشده

اضافه کرد: دولت به علت مشکلات متعدد دیگر این مساله را در اولویت کاری خود قرار نداده و از آنجا که این موضوع به حوزه های مختلف ازجمله وزارت نیرو، راه و شهرسازی، منابع طبیعی و محیط زیست ارتباط دارد، به صورت متمرکز به این حوزه پرداخته نشده است.

به گزارش فت فتو به‌نظر می‌رسد خطر فرونشست زمین که دشت‌ها را یکی پس از دیگری تحت تاثیر قرار می دهد با توجه به جنس خاک استان کرمان با فوریت و اقدامات کامل تری نیازمند درمان یا پیشروی است و می‌توان با همگرایی و همراهی مردم و مسئولان و انجام اقدامات پیشگیرانه همچون مدیریت آب‌های زیرزمینی و استفاده از جایگزین برای آن از گسترش این پدیده پیش از وقوع حوادث، خطرات جانی و تخریب زیرساخت‌ها جلوگیری کرد.